چکیده
کسب تعلیم وتربیه یکی از اصول اساسی دین مقدسِ اسلام است نخستین آموز گارِ آدم پدر بشریت و خالق متعال میباشد (وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء كُلَّهَا) و [خدا] همه [معانى] نامها را به آدم آموخت.» بقره،31» سپس جبریل امین منحیثِ استاد و مربی پیامبران علیهم السلام ایشان را تعلیم میداد تا اینکه آخرین پیامبر حضرت محمد رسول الله صلی الله علیه وسلم منحیث شاگردِ جبریل امین، منجی و رحمت به مخلوقات این مقام بزرگ را بدوش گرفته معرفی گردید: (عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى) آن را [فرشته] شديدالقوى به او فرا آموخت. « نجم»5 ونبی مکرم اسلام درحدیثی میفرماید: (اِنَّمَا بُعِثتُ مُعَلِّماً) «سنن ابن ماجه باب فضل العلما رقم»229» بدون شک که من به صفت آموز گار فرستاده شده ام.
کلید واژه ها: تعلیم، تربیه، فرهنگ، تمدن و آموزه اسلام
مقدمه
در میان تمامی ادیان سماوی و مکاتب وضعی بشری اسلام یگانه دینی است که تعلیم و تربیه، آموزش و پرورش در آن اجباری بوده و نخستین پیام قرآن برای کافۀ بشریت همانا خواندن و نوشتن بوده است ( إِقرَأ بِاسمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ) « علق،1)» بدون شک که این امر یکی از خصوصیات برجستۀ تمدن مبارکِ اسلامی بوده و همۀ انکشافات و پیشرفت های بشر در عصر حاضر در عرصۀ تعلیم و تربیه از دست آورد های مهمی مسلمان میباشد.
مبحث اول: اهداف و ویژه گی های تعلیم وتربیه در پرتو تعلیمات عالی اسلام
در آموزه های اسلام تعلیم و تربیه اهداف و مزیت هایی دارد که مدنیت های دیگر این اهداف و مزیت ها را از تمدن اسلامی آموخته اند و خود را معلم جهان معرفی نموده مسلمانان را کم علم خطاب میکنند.
گفتار اول: اهداف تعلیم وتربیه در روشنایی رهنمود های اسلام: اهداف تعلیم و تربیه در تمدن اسلام، تربیت متکامل انسان از لحاظِ بدنی، روحی واخلاقی در روشنایی اساسات وارزش های اسلامی میباشد که این نوع تعلیم و تربیه همۀ ابعاد جسمی، روحی، مادی و معنوی انسان را در بر میگیرد.
گفتار دوم: ویژه گی های تعلیم وتربیه در تمدن اسلام: تعلیم وتربیه در تمدن اسلام دارای خصوصیت ها و ویژه گی های ذیل بوده میتواند.
خصوصیت ایمانی
خصوصیت علمی
خصوصیت عملی
خصوصیت اخلاقی
خصوصیت اجتماعی
اگر به صورت جدی مطالعه صورت گیرد البته معلوم خواهد شد که ویژه گی های را که مدنیت اسلامی برای تعلیم و تربیه در نظر گرفته است، جامع ترین و شامل ترین بوده است.
مبحث دوم: مصادر تعلیم وتربیه و اساساتِ روشِ تربیوی در فرهنگ و تمدن اسلام
گفتار اول: مصادر تعلیم و تربیه در فرهنگ اسلام
مصادر تعلیم وتربیه در تمدن اسلام عبارت از قرآن کریم وسنت نبوی صلی الله علیه وسلم بوده که هرکدام به تعلیم وتربیه اهمیت و اهتمام ویژه داده هنگامی که نخستین آیت مبارکۀ قرآنکریم نازل گردید برایش امرشد که: ترجمه: بخوان بنام پروردگارت که آفرید. « علق، 1» درحدیث شریف به اهمیت تعلیم وتربیه چنان تذکر شده که در جملۀ باقیات صالحات علمی که به شاگردان انتقال و یا به شکل تألیف کتاب در آورده شده و یا به شکل از اشکال از آن استفاده نموده حتی بعد از مرگِ شخص از آن استفاده صورت میگیرد. بخاطر ارزشِ تعلیم وتربیه است که حتی در حالاتِ سخت جهادهم باید یک تعدادی بخاطر تعلیم وتربیه مصروف شوند. چنانچه خداوند متعال میفرماید: ترجمه: و شايسته نيست مؤمنان همگى [براى جهاد] كوچ كنند پس چرا از هر فرقهاى از آنان دستهاى كوچ نمىكنند تا [دستهاى بمانند و] در دين آگاهى پيدا كنند و قوم خود را وقتى به سوى آنان بازگشتند بيم دهند باشد كه آنان [از كيفر الهى] بترسند[ توبه 122] همچنان نبی مکرم اسلام میفرماید: (طَلَبُ العِلمِ فَرِیضَةٌ عَلَی کُلِّ مُسلِمٍ) طلب علم برهر مسلمان فرض است. « سنن ابن ماجه باب فضل العلما والحث علی طلب العلم»
گفتار دوم: اساسات روش تربیوی تمدن اسلام
روش تربیوی تمدن اسلام بر چهار اساس جوهری نقطه گزاری شده است: اساس نفسی، اساس اجتماعی، اساس فلسفی و اساس معرفتی.
جزء اول: اساس نفسی: در اسلوبِ تعلیم وتربیۀ تمدن اسلام، اصلاح دیدگاه ها، تنوع استعدادها، فروق فردی، سخن گفتن مطابق توانایی ها، روش تدرج و … امور تربیوی در نظر گرفته شده است. چنانچه درحدیث شریف آمده است که: از انس رضی الله عنه روایت است که گفت: سه شخص به خانه های همسران رسول الله صلی الله علیه وسلم آمده ازعبادت پیامبر صلی الله علیه وسلم پرسیدند: وقتی برایشان گفته شد آنرا کم برشمرده گفتند: ما با رسول الله صلی الله علیه وسلم چه مناسبتی داریم درحالیکه گذشته و آیندۀ شان بخشیده شده است یکی از ایشان گفت: من همیشه در تمامِ عمر شب نماز میگزارم. دیگری گفت من درتمام عمر روزه میگیرم وسومی گفت: من از زنها دوری گزیده و هرگز ازدواج نمی کنم. وقتی که رسول الله صلی الله علیه وسلم آمد فرمود: شما همان کسانی هستید که چنین وچنان گفتید؟ اما به الله سوگند که من از همۀ شما از الله جل جلاله بیشتر ترسیده، و ازهمۀ شما پرهیزگارترم، روزه میگیرم و افطار میکنم نماز میخوانم و خواب هم میشوم و زنان را به نکاح میگیرم و کسی که از سنت من اعراض کند از من نیست.
«بخاری، کتاب النکاح، باب الترغیب فی النکاح، رقم 5063»
جزء دوم: اساسِ اجتماعی: دومین اساس تعلیمی وتربیوی تمدن اسلام اصلاحات اجتماعی در نظر گرفته شده است مثلاً: برای حفظ جامعه از فساد برای جوانان چنین توصیه شده است.
از عبدالله بن مسعود رضی الله عنه روایت است که: رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: ای جوانان هرکس از شما توانایی فراهم کردن خانه ومسکن را دارد ازدواج کند زیرا با ازدواج بهتر میتوان چشم پوشی و پاکدامنی نمود اگر کسی توانایی ندارد روزه بگیرد زیرا روزه شهوت را ضعیف میکند. « مسلم، کتاب النکاح، رقم 1400» این ارشاد رسول الله صلی الله علیه وسلم به اساسِ این هدایت قرآنکریم بود که میفرماید: ترجمه: كسانى كه [وسيله] ز نا شويى نمىيابند بايد عفت ورزند تا خدا آنان را از فضل خويش بىنياز گرداند.» نور،33»
جزء سوم: اساس فلسفی: سومین اساسِ تعلیم و تربیه در تمدنِ اسلام به اساسِ جواب به سوالهای بزرگی که امروز بنام اساسِ فلسفی در تربیت نامیده میشود بنا نهاده شده است این پاسخ ها مربوط به قضایای زنده گی دنیوی، روش
زنده گی، هدف زنده گی، مابعد حیات، حیات اصلی، بعث، ثواب، عقاب، جهان بینی، انسان شناسی، جامعه شناسی و… در بر میگیرد. هدف روشِ فلسفی تعلیمی در تمدنِ اسلام حاصل نمودنِ سعادت دنیا و آخرت است.
جزء چهارم: اساس معرفتی: معرفت حقیقی در اسلام، معرفتی است که به اساسِ تقوا بنا نهاده شده است، روشِ تربیوی در تمدنِ اسلام به اساسِ کسبِ معرفت بخاطر تغییر سلوکِ انسانی بوده تا حیات انسانی بهبود یابد، وچون معرفت رسول الله صلی الله علیه وسلم به اساسِ ایمان به الله جل جلاله و تقوا استوار میباشد از آن بابت که رسول الله صلی الله علیه وسلم شریعت الهی را در برنامه های تعلیمی وتربیوی اش تنفیذ مینمود. اساس تمدن تعلیمی وتربیوی تمدن اسلام را رسول الله صلی الله علیه وسلم گذاشت زیر ا شخص رسول الله صلی الله علیه وسلم تعلیم وتربیه اش را از خالق متعال و جبریل امین آموخت نخستین آیت قرآنی که او را به خواندن امر نمود آیت نخستین سورۀ علق بود. بخوان بنام پرور دگارت که آفرید. علامه ابراهیم قطان میگوید: این خطاب به رسول الله صلی الله علیه وسلم راجع است و در آن دعوت است به خواندن، نوشتن، تعلیم وتربیه واین شعار اسلام است. علامه شعراوی در تفسیرش موضوع علمیت و آموزش رسول الله صلی الله علیه وسلم را چنین بیان میدارد. « تمامی انسانها را انسان می آموزاند ولی پیامبر صلی الله علیه وسلم را الله تعلیم داده است تا که معلم بزرگترین علماء و دانشمندان معرفی شود.
نتیجه گیری
مهم ترین محتوایی که از لابلای این تحقیق علمی در یافتم اینست که: بزرگترین دست آورد اسلام و مسلمین در عرصۀ ارتقای مدنیت بشری همانا تعلیم و تربیه بوده است. وقتی به نخستین تاریخ نزول وحی بنگریم درمیابیم که: اسلام خواندن را بر مسلمان فرض گردانیده درست هنگامیکه که مردم در جوامع غربی و ارو پایی این پدیده را هنوز به رسمیت نشناخته بودند. تقالید کور کورانۀ کلیسا و حرفهای پوچ و بی معنایی پاپها برایشان از هرچیز مهم تر و مقدم تر بود. بناءً بر مسلمانان عصر حاضر فرض است تا به زیورِ همۀ علوم و فنون دینی و دنیوی خویشتن را مزور ساخته از احتیاج اغیار خود را نجات دهند.
وَ مَاتَوفِیقِی إِلَّا بِاللهِ عَلَیهِ تَوَکَّلتُ وَ إِلَیهِ أُنِیبُ
فهرست منابع
قرآنکریم
1- بخاري، محمد بن اسماعيل، صحيح البخاري، المكتبۀ دارالاسلام والاحسان ارگ بازار قند هار، سال 1392 هجری.
2- مسلم، ابو الحسین، مسلم بن الحجاج بن مسلم، القشیری، النیسابوری صحیح مسلم، مطبعۀ دار الکتب العلمیه بیروت 1971م
3- القزوینی، ابی محمد بن عبدالله، سنن بن ماجه، بی تا.
4- عاطف السید، التربیة الاسلامیة اصولها ومنهجها و معالمها، ص 448
5- داعی، عبد الظاهر، تمدن اسلام، نشر انتشارات سعید، کابل
6- سباعی، مصطفی، من روائع حضارتنا، طبع مکتبة التوحید والسنة، سال 1439
7- سابق، سید، اسلام ما، مترجم، صالحی، علی آقا، انتشارات، احسان، تهران، چاپ، دوم، سال چاپ، 1389ش.
8- سباعی، مصطفی، اسلام تمدن جاودان، تهران، ایران، چاپ دوم، سال چ اول سال 1394ش.
9- قرضاوی، یوسف، حلال و حرام، انتشارات رسالت، کابل، افغانستان، چاپ اول، سال 1384ش
10- خضری، بک، تاریخ تشریع اسلامی، انتشارات سیرت، چاپ اول، بی تا.
پوهنمل سمونمل محمد ایوب یوسفی
