نقش خانواده در ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی

مـقـدمـــه
كتاب يكى از ارزشمندترين ابزارهاى فرهنگى است، كه همواره و در طول تاريخ تمدن بشر، عامل رشد وشكوفايى در عرصه هاى مختلف بويژه عرصه فرهنگى بوده است. درفرهنگ تمدن اسلامى نيز از ارزش وجايگاه خاصى برخوردار است. آيات واحادیث متعددى در باب فراگيرى علم و فضیلت علما بیان شده است. چرا كه يكى از عوامل مهم در رشد و تعالى افراد يك جامعه ميزان بهره مندى آنها ازعلم و آگاهى است و توجه افراد به بحث كتاب و كتابخوانى و گسترش فرهنگ مطالعه در بين آنها، از راههاى تحقق اين هدف است. امروزه يكى از راههاى توسعۀ فرهنگى هرجامعه، رشد كتاب و كتابخوانى و افزايش مطالعه دربين اقشار مختلف آن جامعه مىباشد. از اين رو يكى از نیازهای رشد وتعالى جوامع، ترغيب افراد به مطالعه و گسترش فرهنگ كتابخوانى در بين آنها به نظر میرسد. در آموزههاى اسلامى به اين مسئله نگاه ويژۀ شده و كتاب به عنوان عنصرى ارزشمند و ارزش آفرين معرفى شده است. از همان آغاز نزول قرآنكريم و ظهور اسلام مسئله خواندن و نوشتن از اهميت خاصى برخوردار بوده و در طى اعصار گوناگون همزمان با تكامل زندگى و فرهنگ بشر، فرهنگ كتاب و كتابخوانى جلوۀ نو وبديع به خود گرفت. اين مكتب آسمانى همواره درپى پيشرفت و تعالى آدمى بوده و از طرق مختلف انسان را در اين مسير راهنمائی میکند.
اهميت و ضرورت مطالعه در زندگی انسان: خواندن کتاب تاثیرات باور نکردنی روی ذهن وعملکرد انسان در زندگی فردی و اجتماعی میگذارد فواید فوق العادۀ دارد، به زندگی انگیزه میدهد و تخیلات را بهبود میبخشد. مطالعه مداوم مانند نرمۀ باران، وجود انسان را طراوت وشادابی می‌بخشد وبذر امید و زندگی را میرویاند وبه شکوفایی وبالندگی میرساند و نهال وجود آدمی درسایه مطالعه به برگ وبار می‌نشیند. مطالعه سکوی پرتاب ‌بسوی بلندای کمال و ارزش‌های جاودانه است؛ مطالعه، اندیشه را گستردگی وغنا می‌بخشد و ذهن انسان در پرتو اندیشه‌های بزرگان و اندیشمندان نورانی گشته، جرقههایی در اندیشه پدیدار می‌گردد و درسایه مطالعه آثار و نوشته‌های زنده وجاندار خردمندان، انسان به تعالی فکری، روحی وعقلی میرسد. اگر غذا خوردن به تقویت جسم می‌انجامد، با مطالعه وخواندن کتابهای مفید روح، عقل و فکر انسان تقویت می‌گردد. بناً کتاب خواندن ومطالعه یکی از ارکان اصلی زندگی وبقای انسانهاست، انسان به وسیله مطالعه و تفکر در پدیده‌ها و دنیای پیرامون خود می‌آموزد که چگونه در برابر ناملایمات ومشکلات به حیات خود ادامه دهد وچگونه زندگی وحیات را برای خود ودیگران راحت تر، موثرتر ومرفه تر کند. با آگاهى از نقش وجايگاه كتاب و توجه به آثار مطالعه و كتابخواني، تحولات فرهنگى وعلمى شگرفى حاصل شده كه تحول و توسعه در ديگر زمينه ها را نيز به دنبال خواهد داشت و به زيباترين گوهرۀ هستى يعنى شناخت و معرفت ازهستى و ازخالق هستى و تكامل روحى و معنوى انسان منجر مىشود.
اهمیت و جایگاه کتاب و کتابخوانی در اسلام: دین اسلام برای کسب علم، مطالعه و کتابخوانی ارزش و اعتبار خاصی قائل شده است. اهمیت کتابخوانی در اسلام به‌ قدری است، که معجزۀ پیامبر اکرم (ص) از نوع کتاب است و در این کتاب مقدس هم اولین آیاتی که بر پیامبر(ص) نازل شده امر به خواندن نموده است. بدین ترتیب نقطه‌ آغاز رسالت و دعوت اسلام برمبنای خواندن ومطالعه شکل گرفته ویکی ازمسائلیکه در قرآنکریم به آن پرداخته شده و ما را به آن فراخوانده است، اصل قرائت وخواندن است. خداوند جل جلاله به رسول اکرم»ص» فرموده: ترجمه: «بخوان به نام پرور‌دگارت که جهان را آفرید، همان خدایی که انسان را ازخون بسته به وجود آورد، بخوان که پروردگارت ازهمه بزرگوارتر وگرامیتر است، همان پروردگاری که به وسیله قلم تعلیم داد، به انسان آنچه را که نمیدانست، آموختاند».( علق/1-5). درجای دیگر میفرماید: ترجمه: «بگو آیا کسانیکه می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند، مساوی‌اند؟ (زمر/9)، بدون شک جواب منفی است و هرگز برابر نیستند». همین قسم درجای دیگر میفرماید: ترجمه: «یعنی خداوند کسانی از شما را که ایمان آورده اند وکسانی را که بهرۀ ازعلم یافته اند، به درجات والایی رفعت میبخشد»(مجادله/11).
همچنان پیامبر بزرگوار اسلام نیز در ارتباط به اهمیت علم وجایگاه عالم، چنین میفرمایند: ترجمه: «طلب دانش بر هرمسلمانِ واجب است، خداوند جویندگان دانش را دوست دارد». یا در جای دیگر میفرمانید: ترجمه: «دنبال علم باشید ولو علم درچین باشد چون طلب علم برهرمسلمانِ فرض است». ویا میگوید: ترجمه: «خیر دنیا و آخرت با دانش است و شرّ دنیا و آخرت با نادانى». در جای دیگری میفرمایند: «فضیلت عالم برعابد مانند فضیلت ماه شب چهارده بر دیگر ستارههاست و اینکه علما میراثبر پیامبران اند وپیامبران درهم ودیناری به میراث نگذاشتند، بلکه علم را به ارث گذاشتند، کسیکه آن را گرفت بهرهای وافر گرفته است». همچنان ازحضرت حذیفة بن یمان «رض» روایت است، که رسول الله «ص» فرمودند: «فضیلت علم ازفضیلت عبادت بهتر است وبهترین دیانت شما پارسایی است». همچنان درجای دیگر میفرمایند: «آنکه در راهی رود که در آن طلب علم کند، خداوند برایش راهی را بسوی بهشت آسان میکند، و همانا فرشتگان بواسطه رضایتیکه از کارش دارند، بالهای خود را برای طالب علم میگسترانند وهمه کسانی که در زمین و آسمان اند، حتی ماهیها در آب برای عالم آمرزش میطلبند وفضیلت عالم برعابد مانند فضیلت ماه شب چهارده بر دیگر ستاره هاست».
نقش خانواده در ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب خوانی: یکی ازعوامل مؤثر در ايجاد عادت به مطالعه وکتابخوانی، خانواده است، كه مىتوان از آن به عنوان نقطۀ آغازين ايجاد علاقه به كتاب ومطالعه نام برد؛ چرا كههويت وشخصيت فرد وعادات او درمرحلۀ اول درمحيط خانه وخانواده شكل میگيرد. محيط خانواده مىتواند در ايجاد عادت به مطالعه وكتابخوانى و به تبع آن گسترش دانش وبينش، نقش مهمى ايجاد كند؛ فضاى تعليمى وتربيتى خانه وخانواده اثر مستقيم وغيرقابل انكارى درگرايش فرد به كتاب ومطالعه دارد؛ چرا كه خانواده نخستين آموزشگاه ومركزى است، كه كودك در آن آموزش مىبيند وبههمين دليل عادت به كتابخوانى نيز مىتواند ازهمانجا در كودك شكل بگيرد. شرايط خانوادگى افراد تأثيرى زیادی براُنس آنها به كتاب وكتابخوانى دارد. والدينىكه اهل كتاب ومطالعه هستند به تبع فرزندانىاهل مطالعه خواهند داشت و درمقابل، والدينىكه انس با كتاب وكتابخوانى در برنامه روزانه زندگى آنها وجود ندارد، در داشتن فرزندانىاهل علم و دانش نامؤفق بوده وهمچنين ايجاد عادت به مطالعه درآنها با مشكل مواجه خواهند بود. تجربيات روز مره نشان مىدهد افرادیكه درخانوادههاى اهل كتاب و دانش رشد میكنند، ميزان رغبت وگرايش آنها به مطالعه نسبت به افرادیكه درخانوادههاى بى توجه به کتاب و امر مطالعه زندگى میكنند، به مراتب بيشتر است. دليل اين امر اين است، كه عادت به كتابخوانى ومطالعه يك امر اكتسابى است، كه فرد در ابتدا آنرا از والدين خود ويا ديگر اعضاى خانواده مى آموزد. محيط خانوادۀ كه درآن پدر ومادر اهل علم و ادب بوده و با دانش وانديشه در ارتباط باشند، فرزندان آن خانواده نيز زود تر وراحت تر باكتاب ومطالعه آشنا شده وخواهند توانست ازطريق كتاب ومطالعه، انديشه خود را نسبت به اطراف خود وجهان هستى رشد وتعالى بخشند. در مقابل، بیسوادى پدر ومادر، فاصله وبيگانگي آنها باكتاب میتواند از مهمترين موانع درسر راه علاقهمندى فرزندان به مطالعه بشمار آيد؛ چرا كه كودك بر دين و آيين، آداب و رسوم خانواده رشد ونمو كرده و ازخوى وخصلت والدين و ديگر اعضاى خانواده تأثير میپذيرد.
چنانچه ابوهریره‌ «رض» نقل می‌کند که‌ پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: ترجمه: «هر نوزادی با فطرتی سالم به دنیا می‌آید، پدر و مادرش او را به‌ یهودی، نصرانی و یا مسیحی تبدیل می‌کنند مانند: حیوانات که‌ حیوانی را متولد می‌کند، آیا درمیان آنها حیوانی را دیده‌اید که‌ گوشش بریده شده‌ باشد». اين روايت به نقش محيط خانواده درشكل گيرى شخصيت و اخلاق فرد اشاره دارد ونشان میدهد كه بسيارى از عادات و زمينه هاى اخلاقى فرد تحت تأثير جو خانوادگى قوام میيابد. در تفكر اسلامى نقش خانواده درتعليم وتربيت افراد از برجستگى خاصى برخوردار است؛ به اين معنا كه هم والدين وهم ديگر افراد خانواده میتوانند درجهت دهى به نوع رفتارهاى تك تك اعضأ تأثيرگذار باشند. بناً ازمفهوم حديث فوق، نقش و تأثيرگذاری محيط خانواده بخصوص والدين وسایر افراد خانواده در برانگيختن ديگراعضاى خانواده به مطالعه و كسب علم ودانش به خوبی نمایان میگردد که میتوانند با ايجاد انگيزه، دلگرمى ونشاط آنها را به مطالعه وتحصيل علم علاقه مند سازند.

نتیجه گیری: از مطالعه متون فوق چنین استنباط میگردد، که توسعهای فرهنگى درهرجامعه تاحد زيادى وابسته به ميزان رشد كتاب وگسترش فرهنگ كتابخوانى ومطالعه دارد، كه اين مؤلفه ازمهمترين عوامل درپيشرفت واعتلاى فرهنگى جوامع به شمار میرود؛ زيرا كتاب ازعناصر مهم فرهنگى و ابزارى مناسب جهت تغيير فرهنگ است، كه مىتواند عناصر جديد فرهنگى را به اذهان افراد جامعه منتقل كرده وضمن صيانت وحفاظت ازفرهنگ متعالى، آن را بدون تغيير وتحريفى در اختيار آيندگان قرار دهد. ميزان توجه به كتاب ومطالعه بيانگر رشد وتعالى فرهنگى هرملتى به حساب مىآيد و درمقابل، عدم توجه به كتاب وكتابخوانى وكسب علم يكى ازمعضلات اجتماعى وفرهنگى شمرده مىشود كه به مرور زمان مىتواند آسيب هاى مهلكى را در پيكرۀ فرهنگ آن كشور وارد نماید. مطالعه کردن، یعنی بهتر و بیشتر دانستن و بهتر دانستن، یعنی بهتر سخن گفتن، بهتر اندیشیدن وبهتر عمل کردن وچه کسی یافت میشود که از این خصوصیات بینیاز باشد. مطالعه تنها راه رسیدن به علم است وجز آن راهی وجود ندارد؛ اگر مطالعه نباشد، علمی هم در کار نخواهد بود. از آنجايكه دنياى امروز با بحران فرهنگى مواجه است، روى آوردن به كتاب وكتابخوانى و گرايش به مطالعه براى مواجهه ومقابله با اين معضل مىتواند نقش مهمى را ايفا كند. روی همین اصل است، که اسلام آغاز رسالت قرآنی‌اش را با خواندن وقلم شروع می‌کند و ارزشی که قلم، تعلیم وتربیت در قرآن دارد برکسی مستور نیست‌. نقش کتاب درهدایت، رستگاری، و پیشرفت علمی وفرهنگی انسانها وجامعۀبشری بسیار تعیین کننده است و اهمیت کتاب و کتابخوانی وعظمت و شرافت کتاب در اسلام تا حدی است، که خداوند متعال یکی ازسورههای قرآن را به نام قلم نام گذاری کرده به قلم وبه آنچه می‌نویسد، درکتاب خود قسم یاد می‌کند: «ن وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ؛ نون سوگند به قلم و آنچه می‌نویسند» (القلم/۱).
همین قسم پیامبر محبوب اسلام حضرت محمد(ص) نیز می فرماید: «قیامت برپا نمیشود تا وقتیکه نادانی شایع شده و دانش برگرفته نشود، خداوند علم را از سینۀ بندگان خود محو نمیکند، بلکه با وفات عُلما آنرا از بین میبرد، وقتیکه عُلما از بین رفتند، مردم، جاهلان را رهبر خود قرار میدهند و مسائل خود را از آنها می پرسند، رهبرانشان نیز از روی جهالت، فتوا میدهند که هم خود گمراه میشوند وهم دیگران را به گمراهی میکشند» بنابر این قیامت فرا نمیرسد مگر با مرگ عالمان.
منابع و ماخذ:
1.قرآن کریم.
2.محمد بن اسماعیل بخاری.(1394)، «مختصر صحیح بخاری، مترجم: عبدالقادر ترشابی؛ چاپ اول.
3.امانی، غفور.(1383).«آشنایی با کتاب و کتابخانه و اصول کتابداری»، اردبیل، نشر مؤلف.
4.معتزلی، ابن ابی الحدید.(1404ق). «شرح نهجه البلاغه»، قُم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
5.امانی، غفور.(1383).«مجموعه مقالات کتابداری»، اردبیل، نشر مؤلف.
6.دلجو رنگیانی، شریعت.(1381).« شیوههای یادگیری و مطالعه»، تهران: مؤسسه فرهنگی تکوک زرین.
7.مصطفوی، حسن. (1360)، «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم»، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
8.راغب اصفهانی، حسن بن محمد. (1387)، « المفردات فی غریب القرآن»، تحقیق: محمد خلیل عیتانی، تهران: نشر آرایه.
9.معین، محمد. (1388)، « فرهنگ فارسی»، تهران: امیر کبیر.
10.سلطانی، پوری. (1379). « دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی»، تهران: فرهنگ معاصر.
11.شمیم، علی اصغر. (1379). « فرهنگ شمیم»، تهران: مدبر.
12.شجری، فتح الله. (1377)، « یادگیری خلاق»، تهران: انجمن قلم ایران.
13.صافی، قاسم. (1380)، « مقدمات روشهای مطالعه و پژوهش»، تهران: مؤسسه نشر ویرایش.
14.صبا، ایرج. (1381)، « شیوه بهره گیری از کتابخانه ها و منابع اطلاعاتی»، تهران: سمت.

پـوهـنیار عتیق الله»الفت»