مقدمه
از آغاز خلقت انسان بشر برای برقراری نظم و امنیت در جامعه و محیطی که در آن زندگی میکرد، تلاش نموده و با توسل به شیوه های گوناگون از بروز جرایم و هر گونه اقدامی که نظم جامعه را به خطر بیندازد، جلوگیری کند. در جوامع اولیه با واکنش های شدید و مجازات های سنگین مجرمان را مجازات می کردند. الله(ج) در قرآن کریم پیام هایی را به انسان ها فرستاد که به اشکال مختلف باعث آگاهی انسان در موارد مختلف می شود از جمله آثار گناه. ازاین رو او را از عاقبت گناه و جرم آگاه ساخت تا از این طریق انسان را از ارتکاب اعمال زشت بر حذر نمایئد. یکی از بهترین راه هایی که می توان از جرایم پیشگیری کرد، آگاه کردن افراد به آیات الهی است و اینکه خداوند(ج) جهت اصلاح امور بشر را به چه مواردی رهنمود کرده است درنتیجه اگر هر فردی از افراد جامعه قرآن را ملاک زندگی خود قرار دهد به طور قطع هیچ جرمی در جامعه اتفاق نخواهد افتاد و انسان ها در صلح و امنیت زندگی خواهند کرد.
معنای جرم در لغت و اصطلاح
جرم، از ریشه عربی ج ر م، به معانی قطع کردن، چیدن میوه از درخت، حمل کردن، کسب کردن، ارتکاب گناه و وادار کردن به کاری ناپسند به کار رفته است (خلیل بن احمد، 1409، ج 6، ص 119). و مجرم کسی است که از حق بریده و به باطل روی آورده است و بر کار ناپسند خود اصرار می ورزد (فیض، 1364ـ1368، ج 1، ص 69). بنا براین، جرم در اصطلاح متون دینی و فقهی هر نوع کار ممنوع شرعی است که خداوند(ج) برای آن جزایی دنیوی (از قبیل حد، تعزیر، قصاص، دیه، کفاره) یا اخروی مقرر کرده، اعم از انجام دادن کاری که در دین از آن نهی شده یا ترک کردن کاری که بدان امر شده است (فیض، ج 1، ص 69ـ 70؛ اردبیلی، 1382.
راه های پیشگیری از جرم در اسلام (در قرآن و سنت)
بی تردید، نخستین راهی که اسلام برای مبارزه با جرم یا گناه برگزیده، پیشگیری است؛ چون اسلام اصولاً به پیشگیری بیشتر معتقد است تا اجرای جزاء، اما باید دانست که راه های پیشگیری از جرم یا گناه در نظام جزایی اسلام با سایر نظامات جزایی غیراسلامی یکسان نیست. به دلیل اینکه در آیین اسلام برای حفظ نظام توحیدی و پاسداری از ارزش های حاکم بر جامعه ی اسلامی و بسط عدالت و امنیت اجتماعی، شیوه های خاصی به کار گرفته می شود تا انسان را از قرار گرفتن در معرض جرم و گناه باز دارد.
مهم ترین عوامل مؤثر در پیشگیری از جرم یا گناه در قرآن و سنت عبارتند از:
1ـ نقش جهان بینی الهی در پیشگیری از جرم: در بادی امر، به نظر می رسد که بین جهان بینی الهی و اصول آن از قبیل توحید، نبوت و معاد با مسأله پیشگیری از جرم یا گناه رابطه قابل طرح و بحثی موجود نباشد، اما نقش بازدارنده ایمان به خدا و رسول و پیامبر (ص) و روز حساب و میزان، در پیشگیری از گناه و جرم غیرقابل انکار است. به دلیل اینکه خداشناسی و توحید تنها یک امر نظری و ذهنی نیست بلکه طریقه و راهی است که حیات مادی و معنوی انسان را فرا گرفته و دارای آثار عملی است. بدین جهت، فرد مؤمن که خداوند را خالق جهان و انسان و آگاه به همه امور، و عالم را محضر حق تعالی می داند (سوره ی بقره، آیه ی 255؛ سوره ی تغابن، آیه ی 4؛ سوره ی مجادله، آیه ی 7)، همواره او را حاضر و ناظر بر اعمال و رفتار خویش دانسته از ارتکاب معصیت و جرم خودداری می کند. ایمان به روز جزا نیز می تواند نقش بزرگی در پیشگیری از جرم ایفا نماید.
2ـ نقش امر به معروف و نهی از منکر در پیشگیری از جرم: یکی دیگر از راه های پیشگیری از وقوع جرم از نظر فقه اسلام، توصیه و ترغیب به انجام کارهای نیک و پسندیده و بازداشتن مردم از ارتکاب معصیت و جرم است که از آن به عنوان «امر به معروف و نهی از منکر» یاد می شود
«از شما باید امتی پدید آید که دعوت کننده به خوبی ها، و تشویق کننده به کارهای شایسته و بازدارنده از کارهای زشت باشد، تنها چنین کسانی به رستگاری می رسند» (سوره ی آل عمران، آیه ی 104).
آنچه از حکم این آیه استفاده می شوند این است که کلمه «امّه» ناظر به گروه و جمعیتی است که امر به معروف و نهی از منکر وظیفه آنها است و به اصطلاح «واجب کفایی» است در صورتی که در آیه ی 110 سوره ی آل عمران، امر به معروف و نهی از منکر واجب عینی است و قرآن می فرماید: «شما بهترین امت ها هستید که به سوی مردم مبعوث شده اید؛ زیرا به کارهای شایسته امر می کنید و از کارهای زشت نهی می نمایید».
بدین ترتیب، از مجموع آیات و روایات مربوط به امر به معروف و نهی از منکر وتوجه جدی امارت اسلامی افغانستان معلوم میشود که تحقق امر به معروف و نهی از منکر در جامعه ی اسلامی برای پیشگیری از جرم، واجد دو جنبه ی فردی و همگانی است. از آن جهت فردی است که همه ی افراد و مسلمانان موظفند در حد توانایی خود در اجرای امر به معروف و نهی از منکر بکوشند؛ یعنی افراد را دعوت به خیر نمایند و یا از فساد و زشتی ها جلوگیری کنند و همگانی است از آن جهت که واجب کفایی است. پس لازم است افرادی به این امر اقدام کنند تا از عهده ی دیگران ساقط شود.
نتیجه گیری
امروزه با توجه به افزایش آمار جرایم و استفاده از شیوه های نوین بزهکاری و عدم کارآیی واکنش-های کیفری، ضرورت به کارگیری اقدامات پیشگیرانه غیرکیفری در دهه های اخیر مورد توجه قرار گرفته است. ازاین رو کاربرد پیشگیری دینی، اخلاقی، اجتماعی و وضعی که از جمله پیشگیری های غیرکیفری به شمار می روند در بسیاری از جوامع با موفقیت همراه بوده است.
پیشگیری دینی (از طریق استفاده از آیات الهی) مجموعه اقدام های پیشگیرانه ای است که بر کلیه محیط های پیرامون فرد در فرایند اخلاقی نقش داشته و در کارکردهای اجتماعی نقش مؤثری دارند. این روش پیشگیری از جرم با تمرکز بر آیات الهی و روش زندگی که قرآن به فرد آموزش می دهد سعی در بهبود وضعیت زندگی فرد و اجتماع دارد تا محیطی سالم و امن ایجاد نماید. و اجرای تدابیر پیشگیری از جرایم از طریق کتاب خدا در صورتی موفق و امکان پذیر است که جامعه مدنی و همه مردم در برنامه های پیشگیری مشارکت داشته و با رعایت موازین دینی و اخلاقی زمینه پیشگیری از جرایم را به وجود آورند و بدون شک قرآن به عنوان نجات دهنده در برنامه زندگی می تواند راهگشای خوبی جهت نظم و امنیت کشور باشد.
فهرست منابع
قرآن کریم.
1.اردبیلی، محمدعلی، حقوق جزای عمومی، تهران، بی نا، 1382.
2.خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، 1409.
3.طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، بی جا، کانون انتشارات محمدی، چاپ سوم، 1363.
4.عسکری، حسن بن عبداللّه، الفروق اللغویه، قاهره، 1353، چاپ افست قم، بی تا.
5.فیض، علیرضا، حقوق جزای اسلامی، تهران، دانشکده افسری، بی تا.
پوهنیار عبادالله»صالح» استاد قوماندانی کالج ارتقاء ظرفیت
