پیشگیری از جرم از دیدگاه اسلام

بالا رفتن احساس ناامنی و ترس از وقوع جرایم گوناگون و ارتکاب آن از سوی افراد در سنین مختلف و همچنین خسارات مادی و معنوی جرم باعث شده که جوامع به فکر راهکار‌هایی برای پیش‌گیری از جرم باشند.
در این مقاله، سعی بر آن شده تا راهکارهای پیش‌گیری از جرم از دیدگاه اسلام ارائه گردد. زیرا مکتب اسلام برای پیش‌گیری از جرم راهکارهای فردی و اجتماعی ارائه داده است. اول به خود انسان پرداخته که بخشی از خانواده و اجتماع است و راهکارهایی را برای اصلاح انسان در پیش‌گرفته است. اسلام در صدد آن است که با اصلاح انسان اصلاً جرمی صورت نگیرد و به این دلیل:
در قدم اول به راهکارهای علمی آن پرداخته ایم، چرا که ریشه بسیاری از گناهان و جرایم نا آگاهی از آن و پیامدهای آن است و هزینه کمتری در بر دارد؛ تعلیم دین و اعتقادات مانند علم و یقین به حقایق، اعتقاد به علم نامحدود الهی و همچنین تعلیم آموزه‌های اخلاقی مانند تعلیم پیامدهای جرم در دنیا و آخرت، تعلیم زمینه‌های جرم مانند بی تقوایی، بی توجهی به احکام،… و در نهایت تعلیم راهکارهای مهارت ترک جرم مانند ترویج فرهنگ توبه، صبر وتعلیم تدریجی تشریع، از جمله این راهکارها میباشد. در قدم دوم به راهکارهای عملی پرداخته و در صورتی که تعلیم اعتقادی و اخلاقی اثر بخش نباشد چه باید کرد؟ باید از راهکارهای عملی آن که در قرآن و حدیث، برای پیش‌گیری از جرم، مانند نهادینه کردن امر به معروف ونهی از منکر و فرهنگ اخوت و از بین بردن زمینه‌های جرم اجتماعی مانند فقر، بیکاری، و … آمده است استفاده کرد. و در نهایت اگر هیچ کدام از این راه‌ها اثر بخش نبود و شخص به ارتکاب جرم پرداخت با مجازات دنیوی در نظر گفته شده مثل قصاص، حدود، دیات و تعزیر که هر کدام به نوبه خود فلسفه‌ای دارد، راهکارهای پاسداری از مصالح بنیادین دین را قران، بیان کرده که البته مهم ترین آن، ترس از مجازات دنیوی است که تأثیر به سزایی در پیش‌گیری از جرم دارد.
لهذا در این مقاله در صدد آنیم که راهکارهای دین مبین اسلام را در مورد پیش‌گیری از جرم بررسی کرده و به نتیجه درستی برسیم و ان‌شاء‌الله با بهره گیری از آن آموزه‌ها بی‌توانیم گام مؤثرتری در پیش‌گیری از جرم برداریم و جامعه‌ای سالم و بدور از هر گونه جرم و مجرمین داشته باشیم شاید.
پیشگیری علمی
الف: آموختن تعلیمات دینی و اعتقادات به آن
آموزه‌ها و باورهای دینی و ترویج و تقویت آنها علاوه بر اینکه رشد وتعالی روحی و معنوی انسان را تضمین می‌نماید و او را به هدف والایی که برای آن خلق شده نزدیک می‌کنند، نقش خارق القاده‌ای در کاهش و پیش‌گیری از وقوع جرم وانصراف درونی انسان از اعمال مجرمانه و تبهکارانه دارد و حتی افراد را از دست زدن به اعمالی که شأن و منزلت انسانی آنهاست باز می دارد. هرقدر عمق این باورها در وجود انسان بیشتر باشد به همان اندازه تأثیرگذاری آنها بر رفتار انسان بیشترخواهد بود. در مقابل، منشأ بسیاری از جرایم و گناهان، فقدان یا ضعف دین داری افراد می‌باشد. منابع دینی ما، بخصوص قرآن، به معرفی حقایقی پرداخته اند که هم از بعد علمی و یقینی در اصلاح رفتار ما تأثیر اساسی دارد و از انحرافات و گژروی انسان‌ پیش‌گیری می‌کند و هم از بعد ایمانی و اعتقادی در رفتار واعمال ما تأثیر ژرف و عمیقی دارد مثل علم و یقین به حقایق و معارف؛ چنانچه خداوند(ج) در آیه (36) سوره اسراء می‌فرماید: چیزی را که بدان علم نداری دنبال مکن و مثل اعتقاد به علم نامحدود الهی. و هم‌چنان در آیه (5) سوره عمران خداوند(ج) می‌‌‌فرماید: در حقیقت هیچ چیز در زمین وآسمان بر خداوند(ج) پوشیده نیست و همین طور در آیه (14) سوره علق خداوند می‌فرماید: ترجمه :آیا نداسته است که خداوند(ج) می‌بیند؟.
پیشگیری عملی
الف: نهادینه شدن فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر
یکی از احکام اجتماعی الزام آور که می‌توان نقش مهمی در پیش‌گیری از جرم و کنترل و نظارت اجتماعی داشته باشد امر به معروف ونهی ازمنکر است. از دیدگاه اسلام در یک جامعه اسلامی انسان‌ها نسبت به یکدیگر مسؤلیت دارند و مؤظف به نظارت و نصیحت و خیرخواهی نسبت به یکدیگر می‌باشند. چنانچه خداوند تبارک و تعالی در آیه ( 114) سوره عمران می‌فرماید: به خداوند و روز قیامت ایمان دارند و به کار پسندیده فرمان می‌دهند و از کار ناپسند باز می‌دارند». و همین‌طور در قران در ایه ( 71 ) سوره توبه آمده است: مردان و زنان با ایمان دوستان یکدیگر اند که به کارهای پسندیده وا می‌دارند و از کار های نا پسند باز می‌دارند و نماز را بر پا می‌کنند». روشن است کار آمد شدن این مکانیزم باز دارنده، جلوگیری از هرگونه سوء استفاده از آن منوط به تحقق شرایط اجرای این فریضه است.
ب): نهادینه شدن فرهنگ اخوت
جامعه بشری از همگرایی‌ها و پیوندهایی متنوع بر خور دار است که در این میان، پیوند»برادری و اخوت» در جامعه ایمانی استوار ترین آنها است. این پیوند که از ایمان سرچشمه می‌گیرد و در سطوح مختلف زندگی گسترش می‌یابد، در قرآن و به دنبال آن، درسیرۀ پیشوایان دین، نمودی ویژه یافته است؛ از این رو، برای استوارسازی روابط اجتماعی بر پایۀ ایمان و تحقق پیوند برادری و اخوت، راه‌هایی کار آمد ارائه گردیده است. چنانچه خداوند(ج) در آیه(10) سوره حجرات می‌فرماید: «در حقیقت مؤمنان باهم برادر اند» فرهنگ اخوت و برادری ایمانی را درجامعۀ اسلامی پی‌ریزی کرد و پیوندی عمیق با محوریت ایمان در میان آنان را پدید آورد. این پیوند با سخنان پیشوایان دین اسلام از قبیل «المومن اخوالمومن» و « المسلم اخوالمسلم» تأکیدی مضاعف یافت.
پیشگیری جزایی
أ: حدود
حدود بخشی از قوانین جزایی است که در برابر کارهای خلاف عفت و اخلاق اسلامی، اعمال می‌شود. دین مقدس اسلام جهت تهذیب نفوس، حراست از مصالح و بسط عدالت، تأمین امنیت اجتماعی، حفظ نظام و ارزش‌های جامعه شیوه‌هایی را مورد استفاده قرار داده است.
دین اسلام در برخورد با مجرمان شیوه‌هایی را انتخاب نموده است که هرکدام آنها علامات و نشانه‌های بارزی رحمت الهی را با خود دارد این شیوه‌ها عبارت اند از:
نشر آموزه‌های اخلاقی: نخستین راه مبارزه مسالمت آمیز با جرایم نشر آموزه‌های اخلاقی می‌باشد، دین اسلام در این مرحله به خوبی‌ها فرمان می‌دهد و از بدی ها منع می‌کنند، و انسان را به فطرت خود واگذار می‌کند، تا به هدایت فطری و بر اساس عشق به خوبی، و نفرت از بدی که در نهاد او است، راه خود را به سوی فضیلت باز یابد و از تاریکی‌های گناه به سوی نور هدایت و رهنمایی شود.
وضع احکام و قوانین فرعی: دومین راه مبارزه مسالمت آمیز با مجرمین، وضع احکام و قوانین فرعی است، این نوع احکام و قوانین بر روابط انسان‌ها، با خود وخدای خود، و بر گفتارها و کردارهای آنان حاکمیت دارد. هدف از وضع این نوع قوانین آن است که انسان، نخست خود را سپس جامعه خود را به طور باید و شاید بسازد.
وضع احکام و قوانین اجتماعی: سومین راه مبارزه با مجرمین و گناه کاران، وضع احکام و قوانین اجتماعی است، این نوع احکام و قوانین به هرمسلمانی اجازه می‌دهد تا از حریم دین حمایت کند، از جرایم جلوگیری کند، و در این دفاع اجتماعی تا آنجا که اجازه دارد پیش‌برود دفاع از حوزه احکام اسلامی، و اندرز دادن و رهنمایی کردن مردم را به کارهای شایسته منع کردن آنان از جرایم و منکرات، بنام امر به معروف و نهی از منکر یاد می‌شود که سومین شیوه مبارزه اسلام با مجرمین است. دین اسلام، تمام اعمالی را که به نحوی ارزش های اساسی و واقعی، فرد و جامعه را مورد تهدید قرار دهد، تعرض به آن را جرم دانسته و در برابر آن مجازات تعیین نموده است.
الف: قصاص
قصاص قانون الهی است و بر اهدافی بنا شده است که تحقق آن‌ها تأمین کننده‌ای سعادت دنیوی و اخروی بشر است. خداوند(ج)، از تمام عوامل مؤثر در سرنوشت انسان آگاه است، از هر گونه خطا و اشتباه مصؤن است، هیچ کمبودی ندارد که بخواهد آن را از طریق وضع قوانین مرتفع سازد، بلکه در تشریع قوانین فقط منافع و مصالح انسان‌ها را در نظر دارد؛ قران، قصاص را تشریع کرده و در آیات متعددی به فلسفه و چگونگی اجرای آن اشاره نموده است. از دیدگاه اسلام معاونت بر قتل نفس، بی‌تفاوتی در این خصوص، حتی ‌پناه دادن به قاتل، حرام است. حق حیات به اندازه‌‌ای ارزشمند است که از نظر قرآن کشتن یک انسان بی‌گناه به منزله‌ای کشتن همه‌ای انسان‌هاست. چنان خداوند تبارک و تعالی در قرآن در آیه(32) سوره مائده می‌فرماید:»هرکس که نفسی را بدون عنوان قصاص و یا فساد در روی زمین بکشد، مانند این است که همه‌ای انسان‌ها را کشته است و هرکس انسانی را از مرگ رهایی بخشد، چنان است که گویی همه‌ای مردم را زنده کرده است. بر پایی عدالت و امنیت اجتماعی یکی دیگر از دلایل تشریع قصاص است. و همین طور خداوند(ج) در آیه(194) سوره بقره می‌فرماید:» پس هرکس بر شما تعدی کرد همان گونه که بر شما تعدی کرده بر او تعدی کنید و از خدا پروا بدارید و بدانید که خداوند(ج) با تقوی پیش‌گان است.
ب: دیت
کلمه دیه به معنای خون‌بها است، یعنی مالی که از طرف جانی به شخص که علیه او جنایت شده، اگر عضوی از دست داده باشد ویا به ورثه او، اگر کشته شده باشد، می‌دهند. چنانچه خداوند تبارک و تعالی در آیه (92) سوره نساء می‌فرماید:» ترجمه و هیچ مؤمنی راسزوار نیست که فرد مؤمنی را جز به اشتباه بکشد و هرکس مؤمنی را به اشتباه کشت باید بنده مؤمنی را آزاد و به خانواده او خون‌‌بها پرداخت کند مگر اینکه آنان گذشت کنند و اگر مقتول از هر گروهی است که دشمنان شمایند وخود وی مؤمن است قاتل باید بنده مؤمنی را آزاد کند و پرداخت خون‌بها لازم نیست و اگر مقتول از گروهی است که میان شما و میان آنان پیمانی است باید به خانواده وی خون‌بها پرداخت نماید و بنده مؤمنی را آزاد کند و هر کس بنده را نیافت باید دو ماه پی درپی به عنوان توبه‌ از جانب خداوند روزه بدارد و خداوند همواره دانای سنجیده کار است».
بناً اسلام هر مسائل را با واقع‌بینی و بررسی همه جانبه دنبال می‌کند، در مسئله خون بی‌گناهان نیز حق مطلب را دور از هر گونه تندروی و کندروی بیان داشته است، نه همچون آئین تحریف شده یهود فقط تکیه بر قصاص می‌کند و نه مانند مسیحیت کنونی فقط راه عفو یا دیه را به پیروان خود توصیه می‌نماید، چرا که دومی مایه جرأت است و اولی عامل خشونت و انتقام‌جویی.
نتیجه گیری
جرم به عنوان یک پدیده اجتماعی، دارای ابعاد مختلفی است که عوامل متعددی می‌تواند در آن نقش داشته باشد که باید با تلاش همه جانبه در پیش‌گیری از آن کوشید. اما شکست راه حل‌های انسان برای پیش‌گیری از جرم، این حقیقت را آشکار می‌سازد که با اتکا به صرف عقل و بدون استمداد از آموزه های قرآن نمی‌توان برنامه جامعی راتدوین کرد.
بناً اسلام در راستای انجام رسالت اصلی خویش، بر اصلاح و تربیت اخلاقی افراد و رساندن انسان به مقامات والای معنوی تأکید ویژه‌ای دارد. و بهترین و بی‌بدیل ترین شیوه ها را برای پیش‌گیری از جرایم و مفاسد اجتماعی معرفی کرده است. مانند: تعلیم دین باوری و ترویج فرهنگ امر معروف و نهی از منکر که این شیوه ها می‌تواند بر علاه بر سوق دادن انسان‌ها به سوی کمال نهایی و قرب‌الهی از ارتکاب جرایم به نحوی مؤثری پیش‌گیری نماید
و همین طور دین اسلام مجازات مجرمان را به وسیله حدود، قصاص، دیت، و تعزیر به منظور پیش‌گیری از تکرار جرم وعبرت آموزی دیگران، لازم و ضروری می‌داند.
منابع و مأخذ
الف) قرآنکریم
ب) کتب
خسروشاهی، قدرت الله، «پیش‌گیری از جرم در آموزه های قرآنی»، بصیرت.
صفاری، علی،1380، «مبانی نظری پیش‌گیری از وقوع جرم»، تحقیقات حقوقی.
طباطبایی، سید محمد حسین، 1374، المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، چاپ پنجم، قم، انتشارات اسلامی.
میرخلیلی، محمود، 1380، پیش‌گیری وضعی از نگاه آموزه های اسلام، فقه و حقوق، قم.
نور بهار، رضا، 1369، زمینه حقوق جزای عمومی، تهران، کانون نشر وکلای دادگستری.

پوهنیار مهدی»کاظمی»